Z dniem 17 czerwca br. weszły w życie bardzo ważne i rozległe zmiany w tematyce urlopów macierzyńskich. W znacznym stopniu modyfikują one warunki korzystania i długość dodatkowych urlopów macierzyńskich, wprowadzają też całkiem nowe uprawnienie, jakim jest urlop rodzicielski. Zmiany, choć w mniejszym stopniu, dotyczą też podstawowego urlopu macierzyńskiego. Odpowiednio do nowych regulacji z zakresu urlopów macierzyńskich (i rodzicielskiego) dostosowane zostały przepisy dotyczące zasiłku macierzyńskiego.
Więcej macierzyńskiego przed porodem
Ustawa o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r. poz. 675), zwana dalej ustawą nowelizującą, która weszła w życie 17 czerwca 2013 r., wprowadza szereg istotnych zmian w tematyce urlopów macierzyńskich. Dotyczą one generalnie wszystkich "odmian" tego urlopu, z tym że zdecydowanie więcej nowych rozwiązań przewidziano w zakresie dodatkowego urlopu macierzyńskiego (dalej w tekście odpowiednio urlopu dodatkowego na warunkach urlopu macierzyńskiego).
Nowelizacja objęła także tzw. podstawowy urlop macierzyński, którego wymiar regulowany jest przez art. 180 Kodeksu pracy (Dz. U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.). Zgodnie z nowymi przepisami pracownica będzie mogła wykorzystać nie więcej niż 6 tygodni tego urlopu przed przewidywaną datą porodu (a nie jak dotychczas co najmniej 2 tygodnie urlopu przed tą datą). Poza tą zmianą pozostała część regulacji art. 180 K.p. obowiązuje w dotychczasowym brzmieniu - co do wymiarów podstawowego urlopu macierzyńskiego, możliwości zrezygnowania z części tego urlopu przez matkę dziecka i przekazania pozostałej części urlopu ojcu dziecka.
Dłużej na dodatkowym macierzyńskim
Pracownica - matka dziecka, po wykorzystaniu podstawowego urlopu macierzyńskiego, który ma charakter obligatoryjny (tj. pracownica ma obowiązek wykorzystać go w wymiarze minimum 14 tygodni po porodzie), może zawnioskować o dodatkowy urlop macierzyński. W przeciwieństwie do urlopu podstawowego ma on charakter fakultatywny, zależny od inicjatywy zainteresowanego pracownika. Nowe przepisy obowiązujące od 17 czerwca br. wydłużyły wymiar tego urlopu - do poziomu, który miał obowiązywać dopiero od 1 stycznia 2014 r. Nowelizacja przyspieszyła wejście w życie dłuższych wymiarów dodatkowego urlopu macierzyńskiego. I tak urlop ten od 17 czerwca br. wynosi:
Wydłużenie wymiarów dodatkowego urlopu macierzyńskiego dotyczy też odpowiednio dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, który z dniem wejścia w życie nowych przepisów będzie wynosił:
Przez rodziców adopcyjnych rozumiemy pracownika, który przyjął dziecko na wychowanie i rozpoczął procedurę adopcyjną lub który przyjął je jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej.
Dla kogo dłuższy wymiar?
Dodatkowy urlop macierzyński w wymiarze wydłużonym ustawą nowelizującą przysługuje pracownikom - rodzicom dzieci urodzonych lub przyjętych na wychowanie 17 czerwca 2013 r. (dzień wejścia w życie nowelizacji) i po tej dacie oraz pracownikom, którzy we wskazanym dniu:
W dwóch ostatnich przypadkach pracownikowi przysługuje urlop dodatkowy w wymiarze uzupełniającym (patrz tabela nr 2, str. 13).
Rodzice dziecka urodzonego/ przyjętego na wychowanie po 31 grudnia 2012 r. |
Stan wykorzystania |
Wymiar urlopu |
||||||
biologiczni |
do dnia 17 czerwca 2013 r. |
Wymiar urlopu uzupełniającego wynosi 2 tygodnie. |
||||||
do dnia 17 czerwca 2013 r. |
Odpowiada pełnemu wymiarowi wydłużonego ustawą nowelizującą dodatkowego urlopu macierzyńskiego, tj.:
|
|||||||
do dnia 17 czerwca 2013 r. wykorzystano podstawowy urlop macierzyński i dodatkowy urlop macierzyński w niepełnym wymiarze |
Wymiar urlopu uzupełniającego stanowi różnicę pomiędzy wymiarem obowiązującym od 17 czerwca br. a wykorzystanym przed 17 czerwca 2013 r. wymiarem przysługującego pracownikowi dodatkowego urlopu macierzyńskiego. |
|||||||
adopcyjni |
do dnia 17 czerwca 2013 r. |
Odpowiada pełnemu wymiarowi wydłużonego ustawą nowelizującą dodatkowego urlopu na prawach macierzyńskiego, tj.:
|
||||||
do dnia 17 czerwca 2013 r. wykorzystano podstawowy urlop na prawach urlopu macierzyńskiego i dodatkowy urlop na prawach urlopu macierzyńskiego w niepełnym wymiarze |
Wymiar urlopu uzupełniającego na zasadach analogicznych jak przy rodzicach biologicznych. |
Zachowanie ciągłości
Dodatkowy urlop macierzyński (zarówno dla rodziców biologicznych, jak i adopcyjnych) udzielany jest, co do zasady, bezpośrednio po podstawowym urlopie macierzyńskim. Można go wykorzystać w dwóch częściach następujących bezpośrednio po sobie, w wymiarze tygodnia lub jego wielokrotności. W trakcie tego urlopu jego poszczególne części mogą być wykorzystywane zamiennie - przez matkę i ojca dziecka.
Ważna zmiana, jeżeli chodzi o warunki udzielenia dodatkowego urlopu macierzyńskiego, dotyczy ojca dziecka. Przed 17 czerwca br. pracownik - ojciec dziecka mógł skorzystać z omawianego urlopu tylko wtedy, gdy matka dziecka wykorzystała uprzednio cały podstawowy urlop macierzyński lub zrezygnowała z niego po 14 tygodniach tego urlopu na rzecz ojca dziecka. Nowelizacja przepisów uchyla regulację, która przewidywała te zasady.
W razie korzystania z dodatkowego urlopu macierzyńskiego w dwóch częściach, o udzielenie drugiej części urlopu należy zawnioskować nie później niż 14 dni przed rozpoczęciem korzystania z niej.
Jeżeli z drugiej części dodatkowego urlopu macierzyńskiego zamierza skorzystać ojciec dziecka, powinien on zgłosić wniosek o udzielenie tej części u swojego pracodawcy, podając termin zakończenia przez matkę dziecka pierwszej części omawianego urlopu i liczbę tygodni, jakie ta część obejmuje.
Urlop rodzicielski
Obowiązujące od dnia 17 czerwca 2013 r. regulacje wprowadzają nowe uprawnienie pracownicze - urlop rodzicielski, którego pełny wymiar wynosi 26 tygodni, niezależnie od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie. Urlop ten przysługuje po wykorzystaniu dodatkowego urlopu macierzyńskiego w uzupełniającym, wydłużonym ustawą nowelizującą wymiarze. Prawo do urlopu rodzicielskiego nabywają pracownicy - rodzice dzieci urodzonych lub przyjętych na wychowanie w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej (tj. 17 czerwca 2013 r.) oraz po tej dacie oraz pracownicy, którzy:
Urlop rodzicielski może być wykorzystany w całości przez jednego rodzica, bądź też poszczególne jego części mogą wykorzystać przemiennie ojciec i matka dziecka. Mogą też jednocześnie przebywać na tym urlopie, w tym przypadku jednak przez maksimum 13 tygodni.
Urlop rodzicielski można wykorzystać w pełnym wymiarze lub maksymalnie w trzech częściach. Każda z nich musi obejmować minimum 8 tygodni i następować bezpośrednio po sobie.
Poszczególne części urlopu rodzicielskiego nie muszą być równe. Pracownik jest zobowiązany zawnioskować zarówno o udzielenie mu urlopu rodzicielskiego w całości, jak i o jego część. W tym ostatnim przypadku rodzic podaje we wniosku termin zakończenia poprzedniej części urlopu (o ile wnioskuje o udzielenie drugiej lub trzeciej części) oraz ile tygodni ona obejmowała.
Ważne terminy
Pracownik, który zamierza skorzystać z nowych uprawnień rodzicielskich, musi dotrzymać wymogów formalnych dotyczących wnioskowania o dane uprawnienie. Związane są one głównie z terminowym złożeniem wniosku o poszczególny rodzaj urlopu (które, w razie zachowania terminu, wiążą pracodawcę). Ustawa nowelizująca zawiera przepisy przejściowe, z których wynikają terminy wnioskowania zróżnicowane w zależności od sytuacji pracownika. Zapoznanie się z nimi jest konieczne (patrz tabela nr 1, str. 13), bowiem nawet jednodniowe uchybienie terminu może pozbawić pracownika prawa do wnioskowanego urlopu.
Rodzaj urlopu |
Data |
Termin |
|
Podstawowy urlop macierzyński* |
w okresie |
o dodatkowy urlop macierzyński* |
co najmniej 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z tego urlopu, chyba że pracownik złożył wniosek o taki urlop przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy |
Dodatkowy urlop macierzyński* |
po 16 czerwca |
o część uzupełniającą dodatkowy urlop w wydłużonym (ustawą nowelizującą) wymiarze |
nie później niż do dnia zakończenia udzielonego wcześniej urlopu |
o urlop rodzicielski |
nie później niż do dnia zakończenia uzupełniającej części dodatkowego urlopu macierzyńskiego* |
||
Podstawowy i dodatkowy urlop macierzyński* na dziecko (dzieci) urodzone** po dniu |
przed |
o dodatkowy urlop macierzyński* w wydłużonym (ustawą nowelizującą) wymiarze*** |
nie później niż w terminie 7 dni od dnia wejścia w życie ustawy, tj. do 24 czerwca 2013 r. |
o urlop rodzicielski |
nie później niż do dnia zakończenia dodatkowego urlopu macierzyńskiego w wydłużonym wymiarze |
|
Należy nadmienić, że okolicznością pozbawiającą prawa do dodatkowego urlopu macierzyńskiego (i na prawach urlopu macierzyńskiego) oraz urlopu rodzicielskiego może być skorzystanie z urlopu wypoczynkowego. Pracownik, który planuje np. po dodatkowym urlopie macierzyńskim (również w wymiarze uzupełniającym) skorzystać z urlopu rodzicielskiego, ale między jednym a drugim urlopem zamierza jeszcze wykorzystać urlop wypoczynkowy, musi mieć świadomość, że urlop ten "zablokuje" urlop rodzicielski. Analogicznie urlop wypoczynkowy wykorzystany bezpośrednio po zakończeniu podstawowego urlopu macierzyńskiego uniemożliwi wykorzystanie dodatkowego urlopu macierzyńskiego. Jest to następstwem zasady, zgodnie z którą urlopy: macierzyński, dodatkowy macierzyński i rodzicielski powinny być wykorzystane w jednym ciągu, tj. bezpośrednio po sobie. Nawet jeden dzień przerwy, co do zasady, powoduje niemożność udzielenia pracownikowi urlopu dodatkowego lub rodzicielskiego (z wyjątkiem sytuacji przewidzianych w przepisach przejściowych ustawy nowelizującej - patrz tabela nr 2).
Terminy złożenia wniosku o dodatkowy urlop macierzyński*/rodzicielski
|
Z urlopu można zrezygnować
Większość uprawnień rodzicielskich przysługujących pracownikom ma charakter fakultatywny. Ich wykorzystanie zależy od wniosku uprawnionego pracownika. Jedyny wyjątek dotyczy podstawowego urlopu macierzyńskiego, który musi być wykorzystany, przy czym na matkę dziecka obligatoryjne przypada 14 tygodni tego urlopu po porodzie.
Natomiast co do dodatkowego urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego, ustawodawca przewidział prawo do rezygnacji z niego. Zgodnie z przepisami obowiązującymi od 17 czerwca br. pracownica, która w terminie do 14 dni po porodzie złożyła wniosek o przyznanie jej dodatkowego urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego, może zrezygnować z:
Oświadczenie o rezygnacji należy złożyć nie później niż w terminie 14 dni przed planowanym powrotem do pracy. W takiej sytuacji drugi rodzic może przejąć do wykorzystania tę część urlopu, z której zrezygnowano, składając wniosek o tę część urlopu (lub jego całość) do swojego pracodawcy.
Urlop uzupełniający Można założyć, że w dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej wielu pracowników korzystało z dodatkowego urlopu macierzyńskiego. W takiej sytuacji przysługuje im urlop uzupełniający, stanowiący różnicę pomiędzy pełnym wymiarem obowiązującym od 17 czerwca br. a wymiarem urlopu dodatkowego wykorzystanego przed tą datą. To samo uprawnienie przysługuje pracownikom (rodzicom adopcyjnym), którzy w dniu 17 czerwca br. przebywali na dodatkowym urlopie na prawach urlopu macierzyńskiego. Prawo do urlopu uzupełniającego na mocy przepisów przejściowych ustawy nowelizującej przyznano również rodzicom dzieci urodzonych po 31 grudnia 2012 r., którzy do 17 czerwca 2013 r. wykorzystali już przysługujące im urlopy macierzyńskie lub tylko urlop podstawowy (patrz tabela nr 2, str. 13). |
Prawo do zasiłku macierzyńskiego
Pracownikowi przebywającemu na urlopie z tytułu macierzyństwa przysługuje zasiłek macierzyński.
Świadczenie to nie jest jednak zarezerwowane wyłącznie dla osób będących pracownikami. Co prawda nie z samych (wymienionych wcześniej) urlopów, bo one faktycznie zostały przewidziane dla osób zatrudnionych na umowę o pracę, ale z zasiłku macierzyńskiego mogą korzystać również inni ubezpieczeni, np. zatrudnieni na umowę zlecenia lub prowadzący własną działalność pozarolniczą, a także byli pracownicy.
Świadczenie to, w świetle art. 29 ust. 5 i 5a ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2010 r. nr 77, poz. 512 ze zm.), zwanej ustawą zasiłkową, przysługuje bowiem przez okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako okres odpowiednio:
a od 17 czerwca 2013 r. również
Wyłącznie dla ubezpieczonych
Podstawowym warunkiem, jaki trzeba spełnić, aby uzyskać prawo do zasiłku macierzyńskiego jest podleganie (obowiązkowo lub na zasadzie dobrowolności), ubezpieczeniu chorobowemu. Przysługuje on od pierwszego dnia ubezpieczenia, a więc bez tzw. okresu wyczekiwania, ubezpieczonej (lub odpowiednio ubezpieczonemu), która:
1) urodziła dziecko lub
2) przyjęła na wychowanie dziecko w wieku do 7. lub odpowiednio 10. roku życia, i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia albo
3) przyjęła na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, dziecko w wieku do 7. lub odpowiednio 10. roku życia.
Co ważne, wymienione okoliczności powinny mieć miejsce w okresie ubezpieczenia chorobowego albo urlopu wychowawczego, choć istnieje wyjątek od tej zasady, określony w art. 30 ustawy zasiłkowej. W świetle tego przepisu zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży:
1) wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo
2) z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu.
Przy czym w takim przypadku zasiłek macierzyński należny jest za okres odpowiadający części urlopu macierzyńskiego, która przypada po porodzie.
Jeżeli ubezpieczony nabędzie prawo do zasiłku macierzyńskiego w okresie ubezpieczenia, może z niego korzystać również po ustaniu tytułu tego ubezpieczenia.
Na urlopie wychowawczym
W przypadku gdy pracownica urodzi kolejne dziecko w okresie przebywania na urlopie wychowawczym, nie ma co prawda prawa do urlopu macierzyńskiego (urlop wychowawczy nie podlega bowiem przerwaniu), jednak przysługuje jej zasiłek macierzyński przez okres należnych pracownikom urlopów z tytułu macierzyństwa.
Warto podkreślić, iż za sprawą art. 11 pkt 1 lit. a) ustawy nowelizującej, który uchylił art. 29 ust. 3 ustawy zasiłkowej, wymiar tego świadczenia nie podlega skróceniu, tak jak miało to miejsce przed dniem 17 czerwca 2013 r. Należy przypomnieć, iż w przypadku gdy prawo do zasiłku macierzyńskiego powstało w okresie urlopu wychowawczego, świadczenie to przysługiwało za okres odpowiadający części urlopu macierzyńskiego, która przypadała po porodzie. Co do zasady okres należnego zasiłku macierzyńskiego skracany był więc o 2 tygodnie, chyba że pełny wymiar urlopu macierzyńskiego wykraczał poza udzielony pracownicy urlop wychowawczy.
Wysokość świadczenia
Miesięczny zasiłek macierzyński za okres obowiązujący przed zmianą przepisów dotyczących urlopów z tytułu macierzyństwa, tj. podstawowego urlopu macierzyńskiego i na warunkach urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego i na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz urlopu ojcowskiego nadal, co do zasady, wynosi 100% podstawy wymiaru zasiłku. Natomiast świadczenie należne za okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako okres nowego urlopu rodzicielskiego wynosi 60% podstawy wymiaru zasiłku.
W ramach zniwelowania różnicy w wysokości świadczenia dla osób, które zdecydują się na wykorzystanie pełnego koszyka urlopów (zasiłków) z tytułu macierzyństwa (np. przez pierwsze pół roku 100%, a później już tylko 60% podstawy wymiaru zasiłku), istnieje możliwość pobierania zasiłku macierzyńskiego za pełny okres tych urlopów w wysokości 80% podstawy wymiaru świadczenia. Oczywiście z wyłączeniem urlopu ojcowskiego, za który zasiłek przysługuje zawsze w wysokości 100%.
Takie rozwiązanie przewidziano jednak wyłącznie dla ubezpieczonych, którzy wniosek odpowiednio o:
złożą nie później niż w ciągu 14 dni po porodzie lub przyjęciu dziecka na wychowanie.
Z prawa do zasiłku macierzyńskiego w równej przez cały okres należnych urlopów z tytułu macierzyństwa wysokości (tj. 80% podstawy wymiaru zasiłku) będą zatem mogli skorzystać rodzice dzieci urodzonych lub przyjętych na wychowanie nie wcześniej niż 3 czerwca 2013 r. Tylko oni bowiem mogą dochować 14-dniowego terminu na złożenie stosownego wniosku (na dziecko urodzone 2 czerwca br. wniosek taki musiałby wpłynąć najpóźniej 16 czerwca br., a więc w dniu, kiedy nie było to możliwe ze względu na nieobowiązujące jeszcze wówczas przepisy ustawy nowelizującej).
Rezygnacja z części urlopu
Jak już wspomniano, istnieje możliwość rezygnacji z części przyznanych wcześniej urlopów (a tym samym i zasiłków). O ile przy wypłacie zasiłku macierzyńskiego w wysokości 100%, a następnie 60% podstawy wymiaru zasiłku nie ma to większego znaczenia, to przy 80% podstawie świadczenia za cały należny okres rozwiązanie to ze względów finansowych może okazać się niekorzystne dla ubezpieczonych.
Znowelizowana ustawa zasiłkowa w dodanym do art. 31 ust. 4 przewiduje wprawdzie jednorazowe wyrównanie pobranego zasiłku macierzyńskiego do 100% podstawy jego wymiaru, jednak wyłącznie w określonych sytuacjach, tj. w przypadku rezygnacji z zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi:
Co więcej, warunkiem otrzymania stosownego wyrównania jest niepobranie zasiłków macierzyńskich za okres odpowiadający okresom tych urlopów (np. przez ojca dziecka). Oznacza to, że po dopuszczalnej przepisami Kodeksu pracy rezygnacji z części urlopu rodzicielskiego ubezpieczony nie otrzyma wyrównania zasiłku macierzyńskiego.
Z tytułu urodzenia przy jednym porodzie lub przyjęcia na wychowanie jednocześnie |
Podstawowy urlop macierzyński |
Dodatkowy urlop macierzyński |
Urlop rodzicielski |
Razem |
jednego dziecka |
20 tygodni |
6 tygodni |
26 tygodni |
52 tygodnie |
dwojga dzieci |
31 tygodni |
8 tygodni |
26 tygodni |
65 tygodni |
trojga dzieci |
33 tygodni |
8 tygodni (tj. 56 dni) |
26 tygodni |
67 tygodni |
czworga dzieci |
35 tygodni |
8 tygodni |
26 tygodni |
69 tygodni |
pięciorga i więcej dzieci |
37 tygodni |
8 tygodni |
26 tygodni |
71 tygodni |
|